Wielogłosowość Tomasza Mrozowskiego

„Mówić o muzyce, to jak tańczyć o architekturze” – powiedział kiedyś podobno Frank Zappa. Oczywiście – nie do końca się z nim zgadzam, gdyż całą swoją pracę opieram na tego rodzaju „tańczeniu”. Jak jednak w takim razie opowiadać o dziełach plastycznych, których autor postawił sobie za cel oddanie formy muzycznej? Nie jest to z pewnością zadanie łatwe, tym bardziej kiedy ma się do czynienia z wielopłaszczyznową, erudycyjną twórczością, a takie właśnie są dzieła wchodzące w skład dorobku Tomasza Mrozowskiego. Aby zrozumieć jego prace, trzeba zdać sobie sprawę z najważniejszych źródeł inspiracji artysty. Pierwszym i bodajże najważniejszym źródłem inspiracji dla twórczości Tomasza Mrozowskiego jest mit. Artysta patrzy jednak na dobrze znane nam archetypy w zupełnie nowy sposób, starając się dotrzeć do ich esencji, do kośćca ich znaczenia (stąd zapewne tytuł innego cyklu Mrozowskiego – Osteomitologia). Kiedy patrzę na dzieła Mrozowskiego, moje luźne skojarzenia biegną w kierunku sensualnej muzyki Karola Szymanowskiego z drugiego okresu jego twórczości, określanego (w dużym uproszczeniu!) mianem impresjonistycznego. Kolejnym ważnym źródłem inspiracji jest dla Mrozowskiego polifonia, która jest dla niego symbolem muzycznego obiektywizmu. Ten typ faktury stworzyli i zaczęli rozwijać kompozytorzy od szkoły Notre Dame działający w dwu-nastym i trzynastym wieku – Leoninus i Perotinus, później mistrzostwo osiągnął on w muzyce wokalnej kompozytorów szkoły franko-flamandzkiej, takich jak Johannes Ockeghem czy Orlando di Lasso. Oczywiście ten typ faktury pojawiał się i później, także w romantycznych symfoniach programowych Ferenca Liszta czy Piotra Czajkowskiego, jednak dla wielu emblematem polifonii jest twórczość instrumentalna Johanna Sebastiana Bacha, kompozytora szczególnie bliskiego Mrozowskiemu. Zasłynął on jako twórca najznakomitszych fug w historii muzyki, a sumą przemyśleń kompozytora w tej materii jest zbiór zatytułowany Die Kunst der Fuge. Ta złożona forma muzyczna powstała w siedemnastym wieku i od tego czasu była swoistym sprawdzianem kunsztu danego kompozytora. Składa się ona z kilku głosów (zazwyczaj od dwóch do sześciu) i kilku tematów (od jednego do czterech). Jednym z najznakomitszych wykonawców dzieł lipskiego kantora był ekscentryczny kanadyjski pianista Glenn Gould (1932–1982), który także stał się bohaterem jednego z dzieł Mrozowskiego. Ekscentryzm tego artysty brał się między innymi z nad-zwyczaj swobodnego podejścia do materii muzycznej. Gould ukuł nawet pojęcie „płodnej zdrady”, zgodnie z którym wykonawca musi powiedzieć w wykonywanym utworze coś bezwzględnie nowego. Jeśli nie jest w stanie tego zrobić, powinien (przynajmniej zdaniem Goulda!) zmienić pracę. Kanadyjczyk oczywiście praktykował „płodną zdradę” na szeroką skalę, ale na tym jego ekscentryzm się nie kończył. Introwertyk i perfekcjonista, w pewnym momencie swego życia zrezygnował z publicznych występów i skoncentrował się wyłącznie na pracy w studiu nagraniowym. Fascynująca postać, do dziś budząca skrajne opinie! Motyw wykorzystania w sztukach plastycznych terminologii muzycznej nie jest nowy. Znawcy malarstwa mogą przywołać symfonie i nokturny amerykańskiego twórcy czasu romantyzmu, Jamesa McNeilla Whistlera (1834–1903) czy symfonie i sonaty litewskiego symbolisty Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa (1875–1911), który tworzył wieloczęściowe kompozycje, w których poszczególne ogniwa także nosiły muzyczne tytuły, w jego dorobku pojawiła się też fuga. Ten ostatni artysta stwierdził kiedyś: „Nie ma granic pomiędzy sztukami. Muzyka łączy poezję i malarstwo, ma swoją architektonikę. Malarstwo może posiadać takąż architektonikę jak muzyka i w farbach wyrażać dźwięki”. Kolejnym źródłem inspiracji jest dla Mrozowskiego twórczość francuskiego malarza, twórcy techniki pointylistycznej, Georgesa Seurata (1859–1891). Jak sama nazwa wskazuje, punktem wyjścia jest dla artysty punkt – najmniejsza jednostka ekspresji. Fakt, że to właśnie jego twórczość jest tak inspirująca dla Mrozowskiego wydał mi się zrazu paradoksalny. Jeśli bowiem polifonia jest przenikaniem się barwnych linii, to skupiony na pojedynczym punkcie pointylizm kojarzyć się może (przynajmniej piszącemu te słowa) z aforystycznym serializmem kompozytora reprezentującego drugą szkołę wiedeńską – Antona Weberna. Francuski egzystencjalizm ze szczególnym uwzględnieniem twórczości Jeana–Paula Sartra i Alberta Camusa to kolejna z osi, na której opiera się twórczość malarza. Zagubienie człowieka w świecie, lęk przed śmiercią i chęć obrony przed przemijaniem to ponadczasowe zagadnienia, które podejmuje w swojej twórczości Mrozowski. Szczególnie poruszające są w tym kontekście jego obrazy zawarte w poliptyku Prometeusz (motyw tego herosa pojawia się w twórczości Ludwiga van Beethovena i Ferenca Liszta) i tryptyku akwarel Ocean nicości. Obrazują one konfrontację i zapadanie się ludzkich postaci w otaczającą nicość. Pełna ekspresji twórczość Tomasza Mrozowskiego jest rezultatem twórczego przefiltrowania amalgamatu rozmaitych wpływów i inspiracji. Stanowią one punkt wyjścia do poszukiwań dotyczących uniwersalnych problemów ludzkiej egzystencji, ze szczególnym uwzględnieniem ich kontekstu muzycznego.

Oskar Łapeta